To γονίδιο της φιλίας

Δεν υπάρχει κοινώς αποδεκτός επιστημονικός ορισμός για τη φιλία. Ακόμη και αν ο μέσος άνθρωπος κατά βάθος γνωρίζει τι είναι εκείνο το οποίο συνδέει τον Αμποτ με τον Κοστέλο, τον Γιάννη Ρίτσο με τον Αρη Αλεξάνδρου και τη Μάργκαρετ Θάτσερ με τον Ρόναλντ Ρίγκαν, κανείς δεν το έχει καταγράψει με αδιαμφισβήτητο τρόπο. «Στον δυτικό πολιτισμό, η φιλία ορίζεται συνήθως ως μια εθελοντική σχέση, η οποία περιλαμβάνει εγγύτητα, ισότητα, κοινά ενδιαφέροντα και ευχάριστη αλληλεπίδραση που ικανοποιεί κάποιες ανάγκες», υποστηρίζουν οι ψυχολόγοι Ρόζμαρι Μπλίζνερ και Κάρεν Ρομπέρτο σε δημοσίευσή τους του 2004.
Επιπλέον, ως τη δεκαετία του '80 δεν υπήρχαν επιστημονικές έρευνες που να επικεντρώνονται στη φιλία. Τα μόνα διαθέσιμα στοιχεία προέρχονταν από έρευνες για τους οικογενειακούς δεσμούς και μελέτες για την ανάπτυξη των παιδιών. Ωστόσο, έκτοτε οι επιστήμονες «ξετίναξαν» το αντικείμενο και ανακάλυψαν, μεταξύ άλλων, ότι η φιλία αποτελεί μια κάθε άλλο παρά στάσιμη έννοια, ότι πρόκειται περί ενός διαρκώς μεταβαλλόμενου, κρίσιμου μέρους της ανθρώπινης εμπειρίας μέσα στον χρόνο και στον πολιτισμό..................
Σχεδόν το σύνολο των ερευνών που έχουν διενεργηθεί από τους ψυχολόγους συγκλίνουν σε τέσσερα κύρια στοιχεία τα οποία χαρακτηρίζουν τις δυνατές φιλικές σχέσεις: υψηλά επίπεδα ελπίδας για το άτομο του κάθε συμμετέχοντος και για τη σχέση την ίδια, υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης, υψηλά επίπεδα αυτoαποκάλυψης, καθώς και υψηλά επίπεδα ικανοποίησης μέσα στη σχέση. Επιπλέον, η έρευνα έχει δείξει ότι επιλέγουμε φίλους οι οποίοι πιστεύουμε ότι θα μας βοηθήσουν να γίνουμε ο ιδανικός εαυτός μας. Μάλιστα, οι ψυχολόγοι επιμένουν ότι η ποιότητα και η ποσότητα του δικτύου των φίλων μας υπολογίζεται ως «κοινωνικό κεφάλαιο», και το υψηλό «κοινωνικό κεφάλαιο» συναρτάται με έννοιες όπως η επιτυχία και η ευημερία.


Οι φίλοι ωφελούν σοβαρά την υγεία
Πρόσφατη μελέτη του Πανεπιστημίου Ντιουκ αποκάλυψε ότι τα «απομονωμένα» άτομα (ανύπανδροι ή χωρίς δίκτυο φίλων) είχαν ως και τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν από καρδιακά νοσήματα μέσα σε πέντε χρόνια. Ακόμη, οι νευροβιολόγοι υπογραμμίζουν συχνά ότι οι ανθρώπινες φιλίες είναι ζωτικής σημασίας για την υγεία και την ευημερία. Ο εγκέφαλος και τo νευρικό μας σύστημα έχουν την ιδιότητα να «αυτοεπιδιoρθώνονται» μέσω της αλληλεπίδρασης με άλλους ανθρώπους, ενώ έχει αποδειχθεί ότι η διανοητική λειτουργία αυξάνεται και τα συμπτώματα της κατάθλιψης μειώνονται μεταξύ των ηλικιωμένων με δυνατό κοινωνικό δίκτυo.
Μια μαζική έρευνα της εταιρείας Gallup, με πάνω από 8 εκατ. συμμετέχοντες, υπό τον αμερικανό συγγραφέα, ερευνητή και σουπερστάρ του μάρκετινγκ Τομ Ραθ, έδειξε ότι οι υπάλληλοι οι οποίοι δήλωσαν ότι έχουν έναν «κoλλητό» φίλο στη δουλειά είναι επτά φορές πιο πιθανό να δηλώσουν μεγάλη αφοσίωση στην εργασία τους. Ακόμη, εκείνοι με περισσότερες από τρεις στενές φιλίες στη δουλειά ήταν 96% περισσότερο πιθανό να δηλώσουν μεγάλη ικανοποίηση από τη ζωή τους γενικώς. Επιπλέον, πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι τα άτομα με ισχυρές φιλίες κατά την παιδική τους ηλικία είναι πιο πιθανό να είναι επιτυχημένοι στην ενήλικη ζωή τους και δηλώνουν μεγάλα ποσοστά ευημερίας ως ενήλικοι.


Ο φίλος του φίλου του φίλου μου
Ως «μια οργανωμένη ομάδα ανθρώπων η οποία αποτελείται από δύο ειδών στοιχεία: τα ανθρώπινα όντα και τους δεσμούς μεταξύ τους» ορίζουν το κοινωνικό δίκτυο οι καθηγητές Ιατρικής Kοινωνιολογίας Νικόλας Χρηστάκης (Πανεπιστήμιο Γέιλ) και Τζέιμς Φάουλερ (Πανεπιστήμιο του Σαν Ντιέγκο) και δύο εκ των «πιο επιδραστικών ανθρώπων του 2010», σύμφωνα με το περιοδικό «Time», στο βιβλίο τους με τίτλο «Συνδεδεμένοι: Η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κάτοπτρο). Αλλά προτού οριστούν τα κοινωνικά δίκτυα, είχε προηγηθεί το πείραμα του καθηγητή Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Γέιλ Στάνλεϊ Μίλγκραμ κατά τη δεκαετία του '60. Το πείραμα του Μίλγκραμ έφερε στην επιφάνεια μια έννοια γνωστή τόσο στον επιστημονικό κόσμο όσο και στην ποπ κουλτούρα: την «απόσταση των έξι βαθμίδων» (six degrees of separation). Σύμφωνα με τη θεωρία του Μίλγκραμ, κάθε κάτοικος των ΗΠΑ «απέχει» από οποιονδήποτε άλλο κάτοικο των ΗΠΑ μόλις έξι άτομα.
Αν και αμφισβητήθηκε το κατά πόσο το συμπέρασμα του Μίλγκραμ μπορεί να εφαρμοστεί παγκοσμίως, οι δύο συγγραφείς του «Συνδεδεμένοι» το χρησιμοποίησαν ως εκκίνηση προκειμένου να συμπεράνουν τελικώς: «Οτιδήποτε κάνουμε ή λέμε τείνει να μεταφέρεται στο δίκτυό μας, έχοντας αντίκτυπο στους φίλους μας (πρώτος βαθμός), στους φίλους των φίλων μας (δεύτερος βαθμός), ακόμη και στους φίλους των φίλων των φίλων μας (τρίτος βαθμός). Η επιρροή μας σταδιακά εξανεμίζεται και παύει να έχει αξιοσημείωτες συνέπειες πέρα από το κοινωνικό όριο των τριών μονάδων διαβάθμισης».
Ερευνες κοινωνιολογικές, ψυχολογικές, για τη δημόσια υγεία και πολιτικές έχουν δείξει ότι ο κανόνας των τριών βαθμών επιρροής μπορεί να επηρεάσει περίπου... τα πάντα, από την αύξηση του βάρους ως την εξάπλωση μιας ασθένειας, τη διακοπή του καπνίσματος, ακόμη και τον υποψήφιο που κάποιος πρόκειται να ψηφίσει. Φανταστείτε ένα πρόσωπο με 20 κοινωνικές επαφές πρώτου βαθμού (δηλαδή στενούς φίλους και οικογένεια). Η καθεμία από αυτές τις επαφές έχει 20 επαφές (δεσμοί δευτέρου βαθμού), από τις οποίες η καθεμία έχει επίσης 20 (δεσμοί τρίτου βαθμού). Με αυτά τα νούμερα, ένας άνθρωπος είναι «συνδεδεμένος» με 8.000 ανθρώπους οι οποίοι μπορεί να επηρεάσουν τη ζωή του!


Φίλοι και στο DNA
Πολύ περισσότερο από κάθε άλλο είδος, οι άνθρωποι δημιουργούν κοινωνικούς δεσμούς με άτομα που δεν είναι ούτε συγγενείς ούτε σύντροφοι και αυτοί οι δεσμοί τείνουν να διαμορφώνονται με παρόμοιους ανθρώπους. Αποδεικνύεται ότι η συγκεκριμένη ομοιότητα ανακλάται και στο ανθρώπινο γονιδίωμα. Διατρέχοντας τους γονότυπους των φίλων, σε μελέτη τους η οποία δημοσιεύτηκε το 2010, οι Χρηστάκης και Φάουλερ διαπιστώνουν ότι αυτοί τείνουν να παρουσιάζουν γενικώς ομοιότητες, ωστόσο, συγκεκριμένοι γονότυποι εμφανίζονται διαφορετικοί. Η ανάλυση του γονιδιώματος των φίλων δείχνει ότι κάποιες από τις συσχετίσεις πράγματι μπορούν να εξηγηθούν: για παράδειγμα, τα γονίδια που ελέγχουν την όσφρηση παρουσιάζουν θετική συσχέτιση, ενώ εκείνα του ανοσοποιητικού συστήματος αρνητική. Κοντολογίς, στη συγκεκριμένη περίπτωση θέλουμε φίλους οι οποίοι να μυρίζουν τα ίδια που μυρίζουμε και εμείς, αλλά ο οργανισμός τους να αντιμετωπίζει διαφορετικά τις ασθένειες. Μελετώντας τους γονότυπους οι οποίοι παρουσιάζουν θετική συσχέτιση, ο Χρηστάκης και ο Φάουλερ παρατήρησαν σημαντικά αυξημένα ποσά της επιλογής του πιο εξελιγμένου γoνότυπου για φίλο, πράγμα το οποίο συνδέουν με τη διαδικασία της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους. Ακόμη, διαπίστωσαν ότι δύο φίλοι είναι, κατά μέσον όρο, αντιστοίχως παρόμοιοι γενετικά ο ένας με τον άλλον με τα εξαδέλφια τετάρτου βαθμού.
Ωστόσο, πόσους φίλους μπορεί να έχει καθένας από εμάς; Στη μελέτη των επιστημόνων Βάις και Λόβενταλ του 1975, οι ενήλικοι που ερωτήθηκαν δήλωσαν ότι έχουν, κατά μέσο όρο, από 4,7 έως 6 φίλους ο καθένας, ανάλογα με το σε ποια φάση της ζωής του βρίσκεται - μεγαλώνοντας και κάνοντας οικογένεια, πολλοί άνθρωποι δηλώνουν μικρότερο αριθμό φίλων. Ωστόσο, μια πιο πρόσφατη μελέτη, από το αμερικανικό think tank Pew Research Center, που είναι ακόμη σε εξέλιξη, υποστηρίζει ότι «έχουμε 15 στενούς φίλους και 16 λιγότερο στενούς, αλλά πάλι "κάπως στενούς" δεσμούς». Οι ειδικοί έχουν παρατηρήσει ότι το να εμφανίζουν οι άνθρωποι μεγαλύτερο αριθμό φίλων από ό,τι παλαιότερα αποτελεί μια γενικότερη τάση.


O μηχανισμός της φιλίας
Σημείο αναφοράς για την ταξινόμηση των συμπεριφορών οι οποίες συνδέονται με τη φιλία αποτελεί η έκθεση των ερευνητριών Ρόζμαρι Μπλίζνερ και Ρεμπέκα Aνταμς το 1992 με τίτλο «Ενήλικη φιλία» (Adult Friendship). Επρόκειτο για την πρώτη σύνοψη της έρευνας για τη φιλία ως τότε, καθώς και για τη γέννηση ενός δυναμικού, πολυεπίπεδου μοντέλου το οποίο εξηγεί τη διαμόρφωση της ενήλικης φιλίας. Το μοντέλο αυτό λαμβάνει υπ' όψιν την εξέλιξη του προσδόκιμου ζωής και τις συνθήκες διαβίωσης και προσφέρει μια περιγραφή των φάσεων και των διαδικασιών στις φιλίες μεταξύ ενηλίκων. Ακόμη, εκεί οι φιλίες ταξινομούνται σε τρεις κατηγορίες: στις γνωριμίες, στις χαλαρές και στις στενές φιλίες.
Σύμφωνα με τη «Φιλία ενηλίκων», οι φιλίες παρουσιάζουν τρεις φάσεις διαμόρφωσης. Κατά την πρώτη, τη μύηση, τα δύο μέρη επιδιώκουν «να έχουν έναν αρμόζοντα βαθμό ιδιωτικότητας και να αλληλεπιδρούν αρκετά συχνά και με αρκετή διάρκεια ώστε να αισθανθούν άνετα ο ένας με τον άλλον». Ακολουθούν η διαμόρφωση, δηλαδή η διατήρηση του ενδιαφέροντος του ενός για τον άλλον, η επίδειξη στοργής και η διατήρηση της εμπλοκής στη σχέση και τελικώς η διάλυση, από φυσικά αίτια (π.χ. θάνατος), ή η παραμέληση της φιλίας για άλλον λόγο.
Στην ίδια έρευνα διασαφηνίζεται η δομή της φιλίας: «Τα βασικά στοιχεία μιας δυαδικής δομής περιλαμβάνουν την εσωτερική ιεραρχία, την ομοιότητα και την ανομοιότητα των κοινωνικών θέσεων των συμμετεχόντων και την εγγύτητα που συνδέει τον έναν συμμετέχοντα με τον άλλον». Ο αμερικανός σύμβουλος επικοινωνίας και ψυχολογίας Τιμ Σάντερς όρισε επιπλέον τον «παράγοντα L» (εκ του likeability) ως «μια ικανότητα να δημιουργείς θετικές συμπεριφορές στους άλλους ανθρώπους μέσω της απόδοσης συναισθηματικών και φυσικών ωφελειών».
Είναι αμφίβολο αν όλη αυτή η γνώση για τους μηχανισμούς και τους επιστημονικούς κανόνες οι οποίοι διέπουν τη φιλία μπορεί να μας κάνει καλύτερους ανθρώπους ή καλύτερους φίλους. Σίγουρα μπορεί να βοηθήσει μεγάλες επιχειρήσεις να πουλήσουν τα προϊόντα τους. «Το αποσμητικό σου είναι ο καλύτερός σου φίλος», διατεινόταν ένα παλιό διαφημιστικό σλόγκαν και, πράγματι, μαθαίνουμε ότι συχνά επιλέγουμε φίλους οι οποίοι αντιλαμβάνονται την όσφρηση αντιστοίχως με εμάς. Εκείνο το οποίο μπορούμε να πούμε με ασφάλεια είναι ότι οι φίλοι μας αντανακλούν τελικώς τον εαυτό μας με θαυμαστούς τρόπους. Αλλωστε, πολύ πριν από τις έρευνες της Μπλίζνερ και του Χρηστάκη, γνωρίζουμε την παροιμία: Δείξε μου τον φίλο σου να σου πω ποιος είσαι.

*Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 19 Ιανουαρίου 2014