Οι σχέσεις Ιουδαίων και Σπαρτιατών

Του Πέτρου Θέμελη.

Είναι δυνατόν να υπήρχε αδελφική σχέση ανάμεσα στους Σπαρτιάτες και τους Ιουδαίους; Κι όμως, ο ίδιος ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρέας ή αλλιώς Αρείος (309 – 264 π.Χ.) σε επιστολή του προς τον μέγιστον αρχιερέα των Ιουδαίων Οινία (αλλιώς Ονία), αναφέρει ότι «από την ίδια γενιά κατάγονται Ιουδαίοι και Λακεδαιμόνιοι, κατευθείαν από τον Άβραμον (= Αβραάμ)», σύμφωνα με ένα «ιερό κείμενο». Ο Αρείος τονίζει, μάλιστα, στην ίδια επιστολή ότι «εφόσον ήμαστε αδέλφια, δίκαιο είναι να νεμόμαστε εμείς τα δικά σας, και τα δικά μας να τα έχουμε κοινά με σας».Εκ πρώτης όψεως, η κοινή καταγωγή Ιουδαίων και Σπαρτιατών που προβάλλει ο Αρείος φαίνεται να αποτελεί δικό του εφεύρημα, προκειμένου να εξασφαλίσει την υποστήριξη των Ιουδαίων σε επικείμενη σύγκρουση1. Δεν ζητά εν τούτοις άμεσα πολεμική βοήθεια, αλλά προτείνει περι έργων κοινοκτημοσύνη στα αγαθά, μια πρόταση πρωτάκουστη, θα έλεγα, για τα δεδομένα της εποχής2. Στην Παλαιά Διαθήκη, πάντως, αναφέρεται η απερίφραστη εκ μέρους των Ιουδαίων αποδοχή της πρότασης του Άρειου: η ύπαρξις (τα υπάρχοντα) υμών ημίν έσται, και τα ημών υμίν» («Μακκαβαίων Α΄, κεφ. 12, 22). ........

Η σχέση Ιουδαίων Σπαρτιατών έχει συνέχεια. Το 168 π. Χ., επὶ Αντίοχου Δ΄ (175 – 163 π. Χ. ο μέγιστος αρχιερέας των Ιουδαίων Ιάσων, μισητός από το λαό του, γιατί μεταξύ άλλων είχε ασπαστεί συνήθειες και επιβάλλει σύμβολα ξένα προς την Ιουδαϊκή θρησκεία, εξορίζεται από τα Ιεροσόλυμα και καταφεύγει στην αδελφή πόλη Σπάρτη (Μακκαβαίων Β, κεφ 5, 9). Τέλος το 145 π. Χ., όταν οι Ρωμαίοι έχουν κατακτήσει την Ελλάδα, ο μέγιστος αρχιερέας των Ιουδαίων Ιωνάθαν στέλνει πρεσβεία στη Ρώμη για ανανέωση της φιλίας και της συμμαχίας του με τους Ρωμαίους. Ταυτόχρονα στέλνει επιστολή στους Σπαρτιάτες, η οποία αρχίζει ως εξῆς: «Ιωνάθαν αρχιερέας και η γερουσία του έθνους και οι ιερείς και ο λοιπός δήμος των Ιουδαίων Σπαρτιάταις τοις αδελφοίς χαίρειν». Σε συνέχεια υπενθυμίζει στους Σπαρτιάτες την παλιά επιστολή του βασιλέως Αρείου και τους δεσμούς φιλίας των δύο λαών, η οποία είναι σύμφωνη και μὲ τα «ιερά βιβλία», τονίζοντας ότι οι Ιουδαίοι δεν παραλείπουν να μνημονεύουν τους Σπαρτιάτες στις γιορτές, τις καθημερινές θυσίες και τις προσευχές τους. Οι ίδιοι οι Ιουδαίοι έχουν δοκιμάσει πολλές πικρίες και ταλαιπωρίες από πολέμους, συνεχίζει ο Ιωνάθαν, αλλά δεν θέλησαν ποτέ να ενοχλήσουν τους φίλους και συμμάχους τους Σπαρτιάτες, γιατί οι ίδιοι έχουν «την εξ ουρανου βοήθειαν» (Ιώσηπος Ιουδαϊκές αρχαιότητες, 13 163 -166. Μακκαβαίων Α, 12, 2 – 23). Εκπλήσσει ομολογουμένως η ειλικρινής αυτή έκφραση συναισθημάτων συγγένειας και φιλίας εκ μέρους των Ιουδαίων προς τους Σπαρτιάτες, σε μια φάση μάλιστα της ιστορίας τους, κατά την οποία δεν φαίνεται να είχαν ανάγκη από την πολιτική και στρατιωτική υποστήριξη της Σπάρτης απέναντι στους Ρωμαίους.
Σε σχέση με τα παραπάνω, άξιο μνείας είναι το γεγονός ότι κατά την Ελληνιστική περίοδο οι Ιουδαίοι της Αιγύπτου δύσκολα διακρίνονταν από τους Έλληνες, ιδιαίτερα όσον αφορά στη γλώσσα. Ορισμένοι μάλιστα Ιουδαίοι εμφανίζονται ως Έληνες σε ένα κατάλογο εισφορών του 3ου αι. π. Χ. απὸ τὴν κώμη Τρικώμια της Αρσενοίτιδος στην Αίγυπτο3.
Η παράδοση και ἡ πίστη για κοινή εξ Αβραάμ καταγωγὴ Σπαρτιατών και Ιουδαίων υπήρχε, πιθανότατα, παλαιόθεν και δεν ήταν εφεύρημα του Αρείου. Το «ιερό βιβλίο» των Σπαρτιατών, που διέσωζε αυτήν την παράδοση, δεν υπάρχει δυστυχώς. Ο Ηρόδοτος πάντως , (4. 147 – 149) μαρτυρεί ότι ο Λάκων Θήρας καταγόταν απευθείας από τον Φοίνικα Κάδμο, γι’ αυτό και οι πρώτοι Φοίνικες κάτοικοι του νησιού δέχτηκαν τον Θήρα αμένως και τον λάτρεψαν ως ήρωα οικιστή. Στο γνωστό «ιερό βιβλίο» των Ιουδαίων, την Παλαιά Διαθήκη, ο Κεδμά, που ενδεχομένως ταυτίζεται με τον Καδμο, είναι ένας από τους δώδεκα γιους του Ισμαήλ, γιου τουΑβραάμ από την αιγυπτία παιδίσκη γαρ (Γένεσις, κεφ. 16 21, 15).

Δεν έχω την πρόθεση να επιδοθώ σε ξεπερασμένους ετυμολογικούς ακροβατισμούς ή σε πολύπλοκους συλλογισμούς, για να απορρίψω τον ισχυρισμό ότι ὁ Κάδμος και οι Φοίνικές του δεν ήταν Σημίτες, αλλὰ ινδοευρωπαϊκός λαός, που έφτασε στη Βοιωτία από την Ήπειρο(!)4. Αυτό άλλωστε που ενδιαφέρει εδώ είναι η μυθική παράδοση, η οποία θέλει τον Κάδμο να εἶναι Φοίνικας, μια παράδοση που για τους Έλληνες, έως και την ύστερη αρχαιότητα, δεν ήταν παραμύθι, αλλὰ ιστορικὴ πραγματικότητα. Στα αρχαϊκά χρόνια παρατηρείται μια τάση μεταξὺ των ισχυρών βασιλικών οίκων της εποχῆς, που θέλει οι γενάρχες των βασιλικών οικογενειών να κατάγονται ή να έρχονται από την Ανατολή. Όπως η οικογένεια των Περσειδών από τό Άργος θεωρούσε γενάρχη της το Δαναό, που ήλθε από την Ανατολή, έτσι και οἱ Θηβαίοι τιμούσαν ως γενάρχη τους τον Κάδμο γιο του βασιλιά της Φοινίκης Αγήνορα, που ήλθε στην Ελλάδα από την Παλαιστίνη, εγκαταστάθηκε στη Θήβα και συνέβαλε στη γένεση των λεγόμενων Σπαρτών από τα δόντια του δράκοντα5. Κατά τον Ευριπίδη (Φοίνισσες 247), «κοινόν αίμα»ένωνετους Θηβαίους με τους Φοίνικες.

Οι Φοίνικες δεν ήταν Ιουδαίοι. Στη Βίβλο, οι άνθρωποι που κατοικούσαν στη στενη λωρίδα γης, την Παλαιστίνη καθώς και στην ενδοχώρα της κατά την εποχή του Χαλκού, ονομάζονταν Χαναναίοι. Ήταν Σημίτες όπως και οι Ιουδαίοι και μιλούσαν την ίδια σημιτική γλώσσα, έστω και αν στη Γένεση (κεφ. Θ, 18), ο Χαναάν, από τον οποίο υποτίθεται ότι πήραν το όνομά τους οι Χαναναίοι, φέρεται ως γιος του Χαμ και όχι του Σημ, από τον οποίο καταγόταν ο Αβραάμ6. ΟΑβραάμ μὲ τὴ γυναίκα του Σάρα κατοίκησαν άλλωστε «εις γην Χαναάν». Χαναάν σημαίνει «χώρα της πορφύρας, το όνομα δηλαδή προέρχεται από το ερυθρό χρώμα πουεξάγεται από την επεξεργασία της πορφύρας. Στις επιστολές της Αμάρνα του 14ου αιώνα π. Χ. οι κάτοικοι της Χαναάν αποκαλούνται «Kinanuh» ή «kinahhu», δηλαδή Χαναναίοι, «Πορφυροί»7. Το ὄνομα Φοίνικες (=πορφυροί) δόθηκε στους Χαναναίους από τους Μυκηναίους (Φιλισταίους), οι οποίοι είχαν συνάψει εμπορικές σχέσεις με τους λαούς της παράκτιας ζώνης της Παλαιστίνης και είχαν μόνιμα εγκατασταθεί εκεῖ. Για παράδειγμα αναφέρω το γίγαντα Γολιάθ που ήταν Φιλισταίος, δηλαδή Μυκηναίος κάτοικος της Παλαιστίνης. Οι Φιλισταίοι–Μυκηναίοι μεταφράζοντας στη δική τους Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα τη σημητική λέξη Kinanuh (= Χαναάν), ονόμασαν τους Σημίτες συγκατοίκους τους τῆς Παλαιστίνης Φοίνικες.

Η Φοινίκη ονομαζόταν και Χνα ( = Χαναάν), σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο (στη λέξη Χνα). Κατα την περίοδο των μαζικών μετακινήσεων και εισβολών, οι Χαναναίοι έχασαν το μεγαλύτερο μέρος της γης τους και αναγκάστηκαν να μετακινηθούν προς τα ορεινά ενδότερα της Παλαιστίνης για να χρησιμοποιήσουν την ξυλεία του Λιβάνου, που αποτελούσε και κύρια πηγή της ναυτικής οἰκονομίας τους. Ἡ μεγάλη ἀκμή τους τοποθετείται στὰ γεωμετρικὰ καὶ τὰ ἀρχαϊκὰ χρόνια. Στη Βίβλο ονομάζονται συχνά και Σιδώνιοι. Οι Ιουδαίοι εισέβαλαν σταδιακά στην Παλαιστίνη και δεν την κατάκτησαν ολόκληρη παρά μόνο αργότερα, στα χρόνια του βασιλιά Σολομόντα. Πόλεις, όπως η Χαζόρ, για παράδειγμα, παρέμειναν στα χέρια των Χαναναίων για πολλούς αιώνες. Παρατηρούνται ωστόσο κοινά πολιτιστικά στοιχεία μεταξύ των δύο λαών. Χαναναίων και Ἰουδαίων, οι οποίοι ανήκαν στην ίδια φυλετική οικογένεια. Και το εβραϊκό αλφάβητο, όπως το ελληνικό, κατάγεται από το φοινικικό.

Ο Κάδμος ήταν Φοίνικας, σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, δηλαδή Χαναναίος. Ο Κεδμά, ένας από τους δώδεκα γιους του Ισμαήλ (γιου της αιγύπτιας Άγαρ), οι οποίοι είχαν γεννηθεί στη Χαναάν και χαρακτηρίζονται στη Βίβλο οι «κατά έθνη άρχοντες», θα μπορούσε να ταυτισθεί κατά τη γνώμη μας με τον Κάδμο. Η συγγένεια επομένως των Σπαρτιατών με τους Ιουδαίους φαίνεται ότι είχε καλλιεργηθεί πολὺ πριν την περίοδο της βασιλείας του Αρείου, τον 3ο αἰ. π. Χ.

Οι γάμοι και οι επιμιξίες, κατά την εποχή του Χαλκού και του Σιδήρου, μεταξὺ των συγκατοικούντων Ιουδαίων, Φοινίκων ( = Χαναναίων), Αιγυπτίων Σύρων και Φιλισταίων δεν ήταν σπάνιοι8. Γάμοι μάλιστα ανάμεσα σε βασιλικά γένη Φοινίκων και Ιουδαίων μαρτυρούνται αρκετοί9. Δεν ἀπαγορεύονταν τότε αυστηρὰ οι μικτοὶ γάμοι, όπως συνέβη αργότερα στα χρόνια του Δαυίδ, ο οποίος επέτυχε την ένωση των φυλών του Ισραηλ και συνέβαλε στη διαμόρφωση της εθνικής τους ταυτότητας, επιβάλλοντας αυστηρούς κανόνες και απαγορεύσεις για να σφυρηλατήσει τη συνοχή τους.

Ενδιαφέρον για τη στενή σχέση των Ιουδαίων και των Φοινίκων του Κάδμου, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν, σύμφωνα με την παράδοση, στη Θήβα την ύστερη εποχή του χαλκού, είναι η μαρτυρία του Στέφανου Βυζάντιου στη λέξη Ιουδαία: «ως δε Κλαύδιος Ιούλιος, από Ουδαίου Σπαρτών, ενός εκ Θήβης μετά Διονύσου εστρατευκότος, το εθνικόν Ιουδαίους, τινές δεΙδουμαίους φασίν»10. Ο ίδιος λεξικογράφος για τους Ιδουμαίους (=Ιουδαίους) σημειώνει τα εξῆς: «ιδουμαίοι, έθνος Εβραίων, απὸ αδώμου (άδωμα γαρ οι Εβραίοι το ερυθρό καλούσι) ότι ξανθόν βρώμα δους αυτώ ο αδελφός τα πρωτεία ειλήφει». Το ερυθρό λοιπόν χρώμα της πορφύρας είναι αυτό που χάρισε το όνομα στους κατοίκους της γης αὐτῆς, όχι μόνο τους Χαναναίους και τους Φοίνικες, αλλά και τους Ιουδαίους11. Για το όνομα Εβραίοι ο Στέφανος Βυζάντιος σημειώνει ότι ονομάζονται έτσι «από Αβράμωνος, ως φησί Χάραξ». Ο Αβράμων του Στέφανου Βυζάντιου και ο Άβραμος του ιστορικού Ιωσήπου ταυτίζονται βεβαίως με τον Αβραάμ της Παλαιάς Διαθήκης, όπως αποδίδεται το όνομά του στην ελληνική μετάφραση των εβδομήκοντα.

Σύμφωνα με το Πάριον Χρονικόν ο Κάδμος με τους Φοίνικες έφτασε στη Θήβα γύρω στο 1510 π.Χ., στην πρώιμη δηλαδή Μυκηναϊκή περίοδο12. Στην πορεία του, από τη Φοινίκη για τη Θήβα με πλοία , πέρασε από το νησί Καλλίστη, που αργότερα ονομάστηκε Θήρα, και την εποίκησε με Φοίνικες, αφήνοντας επικεφαλής τον Φοίνικα ακόλουθό του Μεμβλίαρον (Ηρόδοτος 4. 147 – 149)13. Οι Φοίνικες μεταξὺ άλλων μετέφεραν και την συριακής προέλευσης λατρεία της Αφροδίτης Αστάρτης στην Κύπρο και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως την Αθήνα, τα Κύθηρα και πιθανώς την Κόρινθο και τη Θήβα (Ηρόδοτος, Ι. 105. Παυσανίας, 1. 14. 7, 2. 5. 1 και 9. 16. 3).



1. Όπως φαίνεται να δέχεται ὁ Jonathan M. Hall, Hellenicity: Between Ethnicity and Culture, Chicagoand London 2002, 224.

2. Κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, που ευνοούσαν τις κατώτερες τάξεις, έλαβαν χώρα λίγο αργότερα στη Σπάρτη επὶ βασιλέως Άγι και κυρίως επὶ Κλεομένη, 230 - 220 π. Χ. Βλ.Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς, Κλεομάνης 18. 3, 19.8 καὶ 35.

3. Β. T h o m p s o n, Social Ties and Ethnic Settlement Patterns, στὸ Ι. Malkin (ἔκδ.), Ancient Perceptions of Greek Ethnicity, Washington DC, 2001, 310.

4. Πρβλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Α΄ Α,θήνα 1971, 361 (Μ. Σ α κ ε λ λα ρ ί ο υ).

5. Φ ε ρ ε κ ύ δ η ς 3 F Gr H 22. Eυ ρ υ π ί δ η ς, Φοίνισσες, στ. 638 – 675.Η αδελφή του Κάδμου, η Ευρώπη έφτασε στην Κρήτη, σύμφωνα με τη μυθική παράδοση, καθισμένη στην πλάτη του Διός ταύρου.

6. Για τους Χαμ, Σημ, και Ιάφεθ, γιους του Νωε και τους απογόνους τους βλ. Γένεσις, Ι΄ και ΙΑ΄.

7. D. H a r d e n, The Phoenicians, London2 1980, 18 – 20.

8. Και η σύζυγος του Ισαάκ Ρεβέκκα ήταν κόρη του Σύρου Βαθουλή και αδελφή του Σύρου Λάβαν: Γένεσις, κεφ. ΚΕ, 20. Και η γυναίκα του Ησαύ, η Ιουδίθ, ήταν κόρη του Βεώχ του Χετταίου. Ο Ιωσήφ παντρεύτηκε στην Αίγυπτο τήν Ασσενέθ, κόρη του Αιγύπτιου Πετεφρή, ιερέα της Ηλιουπόλεως: Γένεσις, κεφ. ΜΣΤ΄, 20. Βλ. καὶ G. Gornfeld, G. J. Botterweck (ἔκδ.) Die Bibel und ihre Welt, eine Enzyklopaedie, Tel Aviv 1972, Band 5, 1102.

9. G. Gornfeld, G. J. Botterweck (ἔκδ.), Die Bibel und ihre Welt, eine 59 Enzyklopaedie, Tel. Aviv 1972,τόμος 5, 1146.

10. F. Vian, Les origins de Thèbes. Cadmos et les Sparte, Psris 1963, passim.

11. Φοινίκη ονομαζόταν και η νήσος Ίος κατά τον Στ. Βυζάντιο. Το όνομα οφείλεται στην ύπαρξη εργαστηρίων εξαγωγής πορφύρας.

12. F. J a c o b y, Das Marmor Parium, Rh Mus 59 1885, 63 – 70. Πρβλ. Παυσανίας, 9. 5. 1 - 5 καὶ 9.10.1. Ν. Παπαχατζῆς, Βοιωτικά – Φωκικά, Ἀθήνα 1981, 49 – 50, σημ. 2.

13. ὉA. W. Vomme, JHS 1913 223 υποστηρίζει ότι η παράδοση της εισβολής του Κάδμου στη Βοιωτία δημιουργήθηκε για να εξηγηθεί η εισαγωγή του φοινικικού αλφαβήτου στην Ελλάδα (των «καδμήιτων» γραμμάτων του Ηροδότου, 5. 59).

Η παρούσα μελέτη δημοσιεύτηκε το 2006 στον τρίτο τόμο Αντίδωρον τω Μητροπολίτη Μεσσηνίας Χρυσοστόμω Θέμελη. σελ 159-164.